دیوان بیدل دهلوی

دیوان بیدل دهلوی

دیوان بیدل دهلوی، مجموعه‌ای است از اشعار عبدالقادر بیدل دهلوی، که با تصحیح خلیل‌الله خلیلی و به اهتمام مختار اسماعیل نژاد، به چاپ رسیده است. ساختار کتاب با دو مقدمه آغاز و اشعار در دو جلد، ارائه شده است.در مقدمه نخست که به قلم مصحح نوشته شده است، به معرفی بیدل دهلوی و اندیشه او پرداخته شده و در مقدمه دوم، اطلاعات مفیدی پیرامون سبک هندی و ویژگی‌های آثار دهلوی، در اختیار خوانندگان قرار گرفته است. بیدل در بیشتر قالب‌های شعر فارسی طبع سخنوری خود را آزموده؛ به‌نحوی‌که در کنار حدود ۳۰ هزار بیت غزل، ۲۲ هزار بیت مثنوی سروده است و شمار ابیات قصاید، ترکیب‌بندها، قطعات و رباعیات او نیز به ۱۱ هزار بیت می‌رسد؛ اما آنچه باعث اهمیت شعر بیدل شده است و جلوه‌گاه هنر شعری او را تشکیل می‌دهد، غزل‌های اوست؛ ازاین‌رو، ویژگی‌هایی که درباره شعر بیدل می‌توان بیان کرد، بیشتر مربوط به غزل‌های اوست، اما این ویژگی‌ها را با بسامد کمتری می‌توان در دیگر اشعار وی نیز مشاهده کرد. شعر او در سبک هندی رشد کرده و بر آثار دیگر شاعران این سبک پیشی گرفته است؛ به‌نحوی‌که بیدل را باید نماینده تمام‌عیار سبک هندی بشمار آورد. اساس شعر این سبک، بر مضمون‌آفرینی قرار دارد که بیدل از آن به «معنی طرازی» تعبیر می‌کند و دیوان بیدل بیش از همه دیوان‌های شعر فارسی از خیال و اندیشه‌های دور سرشار است. بیدل بر آن است که با پرهیز از تداعی‌ها و خیال‌های رایج شعر فارسی، تصویرهای نادری ایجاد کند که اعجاب خواننده را برانگیزد. این کوشش گاهی اشعار او را با ابهام‌های معماگونه‌ای همراه می‌کند که خواننده را در دریافت زیبایی‌های هنری آن ناکام می‌گذارد. هرچند در شعر بیدل، «اسلوب معادله» (تمثیل)، به‌اندازه‌ای که در شعر صائب دیده می‌شود، وجود ندارد، در غزل‌های او آنچه کلید معنایی بیت را تشکیل می‌دهد، مصراع دوم است که هنجاری طبیعی‌تر دارد و فهم مصراع اول بدان وابسته است. از سوی دیگر، «تشخیص تجریدی» (مثلاً: می‌چکد خون تحیر ز رگ و ریشه ما) و «تصویرهای پارادوکسی» (مثلاً: جامه عریانی، قفس رهایی) هسته مرکزی خیال‌پردازی‌های بیدل را به وجود می‌آورد و آنگاه‌که این دو عنصر با «حس‌آمیزی» همراه می‌شود، بر درجه ابهام شعر وی می‌افزاید. همچنین کاربرد غیرمتعارف وابسته‌های عددی (مثلاً: یک گلشن شکفتن) در کنار ترکیب‌سازی‌های هنری و گاه پیچیده و نیز تکرار پربسامد برخی واژه‌ها مانند «آینه»، «رنگ» و «غبار» که گاهی جنبه نمادین نیز به خود می‌گیرد، از مشخصه‌های دیگر سبکی شعر اوست. بیدل در کنار واژه‌های ادبی و مرسوم، گاه از اصطلاحات عامیانه نیز استفاده می‌کند و بر اساس آن‌ها تصویرهایی به وجود می‌آورد که خواننده این اصطلاحات آشنا را غریب می‌پندارد. یکی دیگر از ویژگی‌های مهم شعر بیدل، استفاده از وزن‌های بلند و خوش‌آهنگ است. او همچنین برای نشان دادن مهارت خود، وزن‌هایی را که در شعر فارسی کمتر رایج است و با شعر عرب هماهنگی بیشتری دارد، به کار می‌گیرد. استفاده او از بحر کامل و بحر متقارب مقبوض اثلم که با آهنگ غزل سازگاری ندارد، از این رهگذر است. بیدل همچون دیگر شاعران سبک هندی، تکرار قافیه در غزل را نه‌تنها عیب نمی‌شمارد، بلکه آن را میدان تداعی‌های گوناگون خود از یک واژه خاص قرار می‌دهد. او برای هنرنمایی‌های خود از ردیف‌های طولانی و دشوار (مثل شکست رنگ) و حتی مکرر استفاده می‌کند؛ چنان‌که چند هزار بیت شعر با ردیف‌هایی ازاین‌دست دارد. همچنین استفاده از یک وزن و قافیه مکرر در چندین غزل را نشانه قدرت مضمون‌سازی و گستردگی حوزه تداعی‌های خود بشمار می‌آورد